‘BUYURMAK’ EYLEMİNİN BAĞLAM TEMELLİ GÖRÜNÜMLERİ, BUYURUM KİPİNDE DEĞİŞTİRİM ÖGESİ OLARAK KULLANIMI

Özet

Edimbilimdeki gelişmelerle birlikte bağlam kavramı önem kazanmış dilsel ürünler üretildikleri bağlamla birlikte ele alınmaya başlanmıştır. Dilin bağlam içindeki kullanımını inceleyen edimbilim iletişimsel eylemle ilgilenir; neyin eylem olarak sayılabileceği ve eylemin bağlamla nasıl ilişkili olduğu gibi soruları araştırır. ‘Buyurmak’ eyleminin buyurum biçimlilerinden en çok kullanılan ‘buyur ya da buyurun’ yerlerine geçtikleri ögelere ve konuşucunun ses tonu, jest ve mimikleri gibi sözceleme koşullarına; sosyal, sosyokültürel, bilişsel, psikolojik ya da dilsel bağlam farklılıklarına göre, vaat, tehdit, onaylama, emir, davet, ifade etme, çağırma, soru, teşvik, izin gibi çok farklı anlamlar içerebilmektedir. Bu çalışmayla, ‘buyurmak’ eyleminin buyurum kipinde, sözcenin gerçekleştiği bağlama göre, çok sayıda eylemin, tümcenin ve de uzun sözcelerin yerine kullanılabilen, geniş bir kullanım alanı sergileyen değiştirim ögesi olduğu tespit edilmiştir. Eylemin Türkçe için büyük bir zenginlik ve anlatım kolaylığı olduğu sonucuna varılmıştır. Çalışma, ‘buyurmak’ eyleminin eşdizimlendiği sözcüklere yani dilsel bağlamlarına göre; buyurum kipi biçimlerinin sözeylem kuramı (Austin, 1962; Searle, 1969) çerçevesinde, dilsel ve durumsal bağlamlarına göre sunduğu görünümleri ele almıştır. Eylemin, metinlerin küçük ölçekli yapısında bağlaşıklık düzeneği işlevli ‘değiştirim’ ögesi olarak kullanılabildiğini örneklerle açıklamaya çalışmıştır. Betimsel bilgiyi tüm zenginliği içinde sunmayı amaçlayan bu nitel çalışmada, Türkçe Sözlük (2011), Misalli Büyük Türkçe Sözlük (2011), Yeni Tarama Sözlüğü (1983) gibi basılı; güncel olmaları ve hızlı erişim olanağı sağlamaları açısından www.lugatim.com ve www.sozluk.gov.tr gibi elektronik sözlükler genel tarama metoduyla taranmıştır. TUD (Türkçe Ulusal Derlemi)’den de yararlanılmıştır.