ABBASİLER DÖNEMİNDE MU’TEZİLE EKOLÜ

Özet

Bu çalışma İslam düşüncesinde hicrî II. asrın başlarında ortaya çıkmış olan ve geliştirdiği akılcı-rasyonalist bakış açısıyla ön plan çıkan Mu’tezile ekolünün Abbasiler dönemindeki gelişim sürecini incelemeyi amaçlamaktadır. Mu’tezile, ilk olarak iman-amel ilişkisine dair tartışmalar neticesinde gerçekleştirdiği el-menzile beyne’l-menzileteyn ve el-va’d ve’l-vaîd teorileri ile ortaya çıkmış; daha sonra geliştirip sistemleştirdiği tevhit, adalet ve el-emrû bi’l-ma’rûf ve’n-nehyu ani’l-münker teorileri ile alameti farikasını ortaya koyarak diğer kelâmî ekollerden ayrılmıştır. Ekolün ortaya çıkışında, itikâdî tartışmaların arka planında etkili olan siyasî olaylar ve fetihler neticesinde değişen sosyo-kültürel ortam ön plana çıkmaktadır. Fırka, özellikle Emeviler döneminde başlayan ve Abbasiler devrinde devam eden tercüme faaliyetlerinin de etkisi ile kelâmî konuların yanı sıra bilgi ve varlık mevzuları üzerine de nazariyeler geliştirmiştir. Emeviler döneminde teşekkül etmeye başlayan Mu’tezile, Abbasi halifeleri Me’mun, Mu’tasım ve Vâsık zamanında altın çağını yaşamış ancak uygulanan mihne politikalarındaki aktif rollerinin de bir neticesi olarak Mütevekkil’in hilafete geçmesi ile birlikte devlet ve halk nazarında gücünü kaybetmeye başlamıştır. Araştırmada, ekolün geliştirdiği teoriler ile içinde bulunduğu siyâsî, ictimâî, dinî, kültürel şartlar, zaman-mekan bağlamında ve fikir-hadise irtibatı kullanılarak betimleyici bir metotla ortaya konulmaya çalışılmıştır. Ayrıca klasik kaynaklarda geçen bilgiler, objektif bir bakış açısı ile ele alınarak tenkitçi bir yöntemle incelenmiştir. Böylece menkulden temellendirilebilir makulün seçilmesi amaçlanmıştır. Bu çalışma, Mu’tezile’nin ortaya çıkışında ve nazariyelerini sistemleştirmesinde etkili olan tarihî arka planın bir kesitini ortaya çıkarma açısından önem taşımaktadır.