Osmanlı İmparatorluğu’nda Toprak Sistemine Bir Bakış

Özet

Osmanlı Devleti, Anadolu Selçuklu Devleti’nin sükût etmesinden sonra oluşan beyliklerden birisi olan Osmanlı Beyliği’nin siyasi, sosyo-ekonomik ve soyo-kültürel olarak gelişmesiyle bir tarım ülkesi olarak kurulmuş ve aynı şekilde söz konusu temel dinamiklerini tedricen geliştirmesiyle de imparatorluk seviyesine ulaşmıştır.

Bir İslam devleti olarak hayata başlayan Osmanlı Devleti, kurucuları tarafından iktisadi açıdan İslam hukukunun ilgili kısımlarımdan mülkiyet anlayışı ve toprak sistemini temel almışlar, Selçuklu Devleti’nin ünlü veziri, Nizamülmülk’ün İslami prensiplere riayet ederek geliştirmiş olduğu iktâ sistemini uygulamaya devam etmiştir. Ancak sürekli fetihlerle yeni elde edilen toprakların devletin sınırlarına dâhil edilmesiyle yetkililerin İslam hukuku çerçevesinde verdikleri fetvalarla tarihi süreç içerisinde toprakları yeni bir sınıflandırmaya tabi tutarak Osmanlı Devleti kendine has “Dirlik Sistemini” oluşturmuştur. Bu bakımdan mesela XVI. yüzyılın ortalarından itibaren Osmanlı İmparatorluğu’nda toprak uygulamaları Arazi-i öşriyye, Arazi-i haraciyye ve Arazi-i memleket veya Araz-ı mîrî şeklinde başlıca üç başlık altında toplanan toprak uygulamaları 1858 tarihli Arazi Kanunnamesi’nin yürürlüğe girmesine kadar devam etmiştir. 1858 tarihli Arazi Kanunnamesi’nin düzenlenmesinden itibaren de topraklar Miri, mülk, vakıf, metruk ve mevat olmak üzere devletin sonuna kadar uygulanmıştır.

Konu oldukça kapsamlı olduğu içi bu çalışmada genel olarak toprağın önem kazanması, İslam’ın ilk dönemlerinden itibaren Osmanlılara kadar uygulanan toprak sistemi ve Tanzimat Öncesine kadar Osmanlı Devleti’nde uygulanan toprak sistemine kısa bir bakış yapmaya çalışılacaktır.